Dlaczego warto aplikować o granty ERC? Z jakimi barierami mierzą się polscy naukowcy? I jak wzmocnić pozycję nauki w Europie? O roli ambasadorów ERC opowiadają profesorowie Justyna Olko i Michał Tomza, laureaci grantów NCN i ERC.
Prof. Justyna Olko jest historyczką, socjolingwistką i etnolożką, kieruje Centrum Zaangażowanych Badań nad Ciągłością Kulturową na Wydziale „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego. Dwukrotnie otrzymała granty ERC. Prof. Michał Tomza specjalizuje się w kwantowym opisie materii w ultraniskich temperaturach, w tym teorii oddziaływań i zderzeń ultrazimnych atomów, jonów i cząsteczek. Pracuje na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, jest laureatem Nagrody NCN oraz ERC Starting Grant.
Zostali ambasadorami Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych – finansującej przełomowe badania naukowe – ale ich zadania nie ograniczają się do promowania grantów. Celem 32 ambasadorów z 26 krajów jest dzielenie się wiedzą, umacnianie pozycji nauki w społeczeństwie i lobbowanie na rzecz odpowiedniego finansowania badań.
– Rola ambasadora dopiero się kształtuje – mówi prof. Michał Tomza, dodając, że to oddolna inicjatywa, która opiera się na współpracy z innymi naukowcami, instytucjami i środowiskiem. – Chcemy dzielić się doświadczeniem, zachęcać do aplikowania, ale też przypominać, dlaczego niezależna nauka jest fundamentem rozwoju. – GPS, internet, prąd – wiele rzeczy, z których dziś korzystamy, powstało z czystej ciekawości – mówi. – Dlatego potrzebujemy ekosystemu, który pozwala rozwijać badania, nawet jeśli nie wiadomo jeszcze, jakie w przyszłości będą miały zastosowania.
Prof. Justyna Olko podkreśla, że jednym z zadań ambasadorów jest promowanie badań w kontekście aktualnych wyzwań społecznych, politycznych i ekonomicznych. – Nauka nie funkcjonuje w próżni. Pomaga zrozumieć procesy społeczne, odpowiadać na wyzwania klimatyczne, budować odporność na dezinformację. To coś więcej niż innowacje technologiczne. Wiedza humanistyczna, kulturowa czy edukacyjna też ma zastosowanie – tyle że w innym wymiarze.
Rozmówcy podkreślają, że sztywny podział na badania podstawowe i stosowane bywa mylący. – Historia, antropologia, kulturoznawstwo – one dostarczają narzędzi do rozumienia rzeczywistości i przewidywania zagrożeń – mówi prof. Olko. – A to także jest aplikacyjność.
Dlaczego wciąż nie mamy więcej grantów ERC?
Przez 18 lat istnienia ERC naukowcy pracujący w Polsce zdobyli mniej niż 100 grantów ERC – to wynik wyraźnie poniżej potencjału naukowego kraju. Ambasadorzy wskazują na kilka przyczyn: zbyt powolne kariery akademickie – system nie promuje samodzielności młodych badaczy, niewystarczające wsparcie instytucjonalne, brak zaufania i zbyt rozbudowana biurokracja. Jak to zmienić? – Musimy inwestować w młodych naukowców – to oni stanowią siłę napędową systemu. NCN zrobił w tym zakresie bardzo dużo, ale potrzeba dalszego wsparcia – mówi prof. Olko. Rozmówcy wskazują też na rolę mentoringu i zachęcają do korzystania z programów takich jak ERC Mentoring Initiative czy wsparcia Biura Doskonałości Naukowej PAN.
Na koniec rozmowy oboje dzielą się wskazówkami dla przyszłych aplikujących.
Rozmowę prowadziła Anna Korzekwa-Józefowicz.
Nagranie jest dostępne w Spotify i Apple Podcasts oraz na YouTube.
Wybrane wypowiedzi
Profesor Justyna Olko:
„Ta rola [ambasadora ERC] została wprowadzona po raz pierwszy z inicjatywy Stowarzyszenia Grantobiorców ERC. Oczekuje się, że podjęliśmy to wezwanie, by promować ERC zwłaszcza w kontekście aktualnych wyzwań społecznych, ekonomicznych, politycznych, ale także tych, z jakimi mierzy się cały świat.”
„Dla mnie podział między badaniami podstawowymi a badaniami aplikacyjnymi jest sztuczny. Każde badania w jakiejś perspektywie czasowej mają szansę oddziaływania na rzeczywistość pozaakademicką.”
„Aplikacyjność, wdrożeniowość nie może być utożsamiana z komercjalizacją. Potrzeby społeczne, edukacyjne, kulturowe, związane także chociażby z wiedzą środowiskową czy ochroną zasobów, wymagają dostępnej wiedzy i aplikacji, ale niekoniecznie w sensie komercjalizacji.”
„Pod względem strukturalnym, to co dla mnie jest najważniejsze [w ERC], to zaufanie jakie [instytucja] ma do naukowców. Z kryzysem zaufania mierzymy się wszędzie. ERC natomiast pozwala świadomie i wedle potrzeb, zgodnie z rodzącymi się problemami, modyfikować realizację grantu.”
„Drugie wezwanie jest takie, abyśmy myśleli o tym, w jaki sposób tę wiedzę, którą uzyskujemy, te lekcje płynące z naszych projektów, odkrycia, ustaleń, wykorzystać na refleksję; żeby znaleźć czas na to, aby tę wiedzę szerzyć, upowszechniać, tak aby ona miała szansę stać się wiedzą współdzieloną i wejść do edukacji, do świadomości.”
Profesor Michał Tomza:
„Mamy nadzieję, że teraz mając też tę plakietkę ambasadora, będziemy mogli jeszcze bardziej skutecznie i być może oficjalnie próbować przekonywać i rozmawiać z decydentami w Polsce o tym, jak ważne jest finansowanie badań naukowych, badań podstawowych.”
„Tym pierwszym poziomem znaczenia badań naukowych jest to, że nie zawsze jest przewidywalne, w którą stronę poprowadzą i co z tego wyniknie. Jako fizyk mogę podać wiele przykładów: od GPS, internetu, tranzystorów, czy nawet elektryczności i prądu. Większość tych rzeczy to na pewnym etapie były badania, które nawet nie były motywowane w żaden sposób przemysłem czy aplikacyjnością.”
„Jeśli chcemy rozwijać różnego rodzaju startupy czy inne, bardzo już komercyjne projekty, w których wiemy jak odkrycie naukowe zamienić w produkt, to potrzebujemy puli talentu i potencjału, który rodzi się na poziomie podstawowym. Nie da się myśleć o naprawdę konkurencyjnej gospodarce i zaawansowanych technologicznie zastosowaniach bez tego fundamentu.”
„Granty NCN są absolutnie bezcenne. To jest oczywiste, że większość laureatów ERC w Polsce wcześniej była finansowana przez granty NCN. W moim przypadku, gdyby nie bardzo duża liczba badań zrealizowanych z finansowania NCN przed aplikacją do ERC, to nie miałbym szansy na grant ERC.”
„Projekt ERC musi być bardzo ambitny. To jest ważne, żeby on jednak odpowiadał na naprawdę nowe i ciekawe zagadnienia, ale też one powinny być naprawdę interesujące dla samego aplikanta.”
Ambasadorowie Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych, fot ERC
O badaniach i ocenie wniosków w konkursach ERC rozmawialiśmy też w podkaście nr 2/2025 z historyczką sztuki, prof. Grażyną Jurkowlaniec i neurobiolożką, prof. Eweliną Knapską.