Wędrówki niedźwiedzi brunatnych w środowisku przekształconym przez człowieka
Kierownik projektu
:
dr hab. Nuria Selva, prof. IOP
Instytut Ochrony Przyrody PAN
Panel: NZ8
Konkurs
: BiodivERsA
ogłoszony
14 maja 2015 r.
Przemieszczanie się zwierząt w różnych krajobrazach jest kluczowe dla wielu procesów ekologicznych, począwszy od przetrwania poszczególnych osobników, a skończywszy na utrzymaniu się populacji. Rozwój infrastruktury, takiej jak drogi i zabudowa miejska, tworzy bariery dla przemieszczania się zwierząt i zmienia zarówno fizyczną strukturę krajobrazu, jak i sposób, w jaki zwierzęta się przemieszczają. W projekcie skupiliśmy się na niedźwiedziach brunatnych, aby zbadać funkcjonalną łączność europejskich krajobrazów tj. stopień, w jakim krajobrazy w Europie ułatwiają lub hamują przemieszczanie się poszczególnych niedźwiedzi i związany z tym przepływ genów.
Praca w terenie. Sprawdzanie kiełkowania borówki czarnej w oznaczonych odchodach niedźwiedzia. Fot. Christine Sonvilla
W krajobrazach przekształconych przez człowieka przemieszczanie się na duże odległości jest szczególnie ważne dla utrzymania przepływu genów między odizolowanymi populacjami, ale jednocześnie stanowi wyzwanie dla zwierząt. U niedźwiedzi brunatnych zazwyczaj o młode samce podejmują długie wędrówki z miejsca urodzenia do nowych miejsc, gdzie mogą znaleźć partnerkę i rozmnożyć się.
Udokumentowaliśmy najdłuższą odległość wędrówki niedźwiedzia brunatnego w Europie Środkowej (360 km w linii prostej), rozpoczynającą się w polskich Tatrach, a kończącą się w Gorganach na Ukrainie. Jest to potencjalnym potwierdzeniem łączności zachodniego i wschodniego segmentu karpackiej populacji niedźwiedzi. Podczas swojej wędrówki niedźwiedź ten trzymał się z dala od terenów zabudowanych i musiał przekraczać drogi średnio 21 razy na miesiąc. Był jedynym śledzonym niedźwiedziem, który z powodzeniem przekraczał autostrady dzięki przejściom dla dzikich zwierząt. Wędrował przez cztery kraje i przekraczał granicę raz w tygodniu, za każdym razem podlegając innym uregulowaniom prawnym.
Dokonaliśmy przeglądu 29 przypadków dyspersji długodystansowej dużych drapieżników w Europie i stwierdziliśmy, że 96% z nich miało charakter transgraniczny. Większość przypadków dyspersji na duże odległości kończyło się śmiercią zwierzęcia, zanim zdążyło się ono rozmnożyć, a zatem nie mogło podtrzymać łączności między populacjami. 82% potwierdzonych zgonów było spowodowanych przez człowieka; prawie połowa z nich w ramach legalnych polowań. Nasze badania podkreśliły wysoką wartość konserwatorską długodystansowych wędrowców dla populacji dużych drapieżników, jak również pilną potrzebę uznania ich za ruchome obiekty chronione i uwzględnienia w polityce ochrony przyrody.
Rodzina niedźwiedzi (samica z młodymi) żywiąca się borówkami w Tatrzańskim Parku Narodowym. Fot. Adam Wajrak
Podstawowym procesem ekologicznym, który również opiera się na przemieszczaniu się zwierząt, jest rozprzestrzenianie się nasion. Na całym świecie niedźwiedzie rozsiewały nasiona ponad stu gatunków roślin o mięsistych owocach. Takie owoce stanowiły średnio 24% pokarmu spożywanego przez niedźwiedzie w całym zasięgu ich występowania. Zjadane, a następnie wydalane przez niedźwiedzie nasiona kiełkowały lepiej niż te osadzone w owocu, a większość z nich nie była uszkadzana przy spożywaniu.
Stwierdziliśmy, że niedźwiedzie brunatne rozsiewały zdecydowaną większość nasion borówki czarnej (Vaccinium myrtillus) w Tatrach. Wraz z dwoma gatunkami drozdów i lisami były one najbardziej efektywnymi rozsiewaczami borówek. Oznakowaliśmy i monitorowaliśmy losy niedźwiedzich odchodów i we wszystkich stwierdziliśmy kiełkujące borówki. W miejscach, w których znajdowały się odchody niedźwiedzi, odnotowano średnio 154 sadzonki borówek na m2. Liczba ta była dwukrotnie wyższa w miejscach, w których znajdowały się legowiska niedźwiedzi, co sugeruje, że zachowania spoczynkowe niedźwiedzi, polegające na rozkopywaniu gleby, wyraźnie sprzyjają kiełkowaniu borówki. Wykryte w odchodach tatrzańskich niedźwiedzi brunatnych owoce mięsiste (w 56% próbek), a w szczególności borówka czarna (w 42% próbek) odgrywają kluczową rolę w ekologii żerowania tych zwierząt. Ogółem w diecie tatrzańskich niedźwiedzi brunatnych zidentyfikowano 173 różne składniki pokarmowe, z których większość jest pochodzenia naturalnego.
Wykazaliśmy, że pomimo dużej presji człowieka w tym regionie, niedźwiedzie brunatne są nadal pełnoprawnymi rozsiewaczami nasion. Spadek ich liczebności może zagrozić usługom dyspersji nasion i procesom regeneracji roślin, ponieważ są one jednym z niewielu gatunków megafauny, które nadal rozprzestrzeniają duże ilości nasion na dalekie odległości w regionach umiarkowanych i borealnych.
Pełny tytuł finansowanego projektu: BearConnect. Łączność funkcjonalna i stabilność Europejskich sieci ekologicznych ‒ studium przypadku niedźwiedzia brunatnego
dr hab. Nuria Selva, prof. IOP
Jest ekologiem zwierząt i biologiem konserwatorskim, zajmującym się ssakami, w szczególności dużymi drapieżnikami. Od 2007 r. prowadzi badania nad niedźwiedziem brunatnym w Instytucie Ochrony Przyrody PAN, a obecnie jest kierownikiem Zespołu Badawczego Ekologii Integracyjnej i Stosowanej. Jest współautorką ponad 100 publikacji naukowych i uczestniczyła w ponad 20 projektach. W 2018 r. otrzymała nagrodę naukową Prezesa Polskiej Akademii Nauk.
