Polscy naukowcy zrealizują 29 projektów we współpracy z partnerami z Austrii, Belgii-Flandrii, Czech oraz Szwajcarii dzięki finansowaniu w konkursie OPUS 26+LAP/Weave. Łącznie otrzymają od NCN ponad 42,3 mln zł na realizację swoich badań.

OPUS to największy konkurs grantowy Narodowego Centrum Nauki, w którym wniosek może złożyć każdy badacz, bez ograniczeń co do wieku, doświadczenia i tytułu lub stopnia naukowego.

Naukowczynie i naukowcy mogą starać się o finansowanie projektów realizowanych w polskich jednostkach, bez lub z udziałem partnerów zagranicznych, a także projektów wymagających wykorzystania wielkich, międzynarodowych urządzeń badawczych. Konkursy OPUS są ogłaszane dwa razy w roku, wiosną i jesienią. W tym drugim terminie w konkursie uruchamiamy ścieżkę LAP, w której można ubiegać się o finansowanie projektów realizowanych we współpracy międzynarodowej z zagranicznymi zespołami badawczymi z Austrii, Czech, Słowenii, Niemiec, Szwajcarii, Luksemburga i Belgii-Flandrii w ramach programu Weave.

Wyniki OPUS i OPUS LAP

W konkursie OPUS 26+LAP/Weave do NCN wpłynęło 1737 wniosków na łączną kwotę niemal 2,6 mld zł. W pierwszej turze rozstrzygnięć granty o łącznym budżecie 441 mln zł otrzymało 267 badaczy. Wyniki te dotyczyły projektów, które nie obejmowały współpracy w programie Weave. Teraz do listy laureatów dołączyło 36 polskich zespołów, które będą zaangażowane w realizację 29 projektów międzynarodowych w ramach programu Weave o łącznej wartości ponad 42,34 mln zł.

28 spośród zakwalifikowanych projektów to współprace dwustronne z partnerami z Austrii, Belgii-Flandrii, Czech i Szwajcarii, jeden projekt jest trójstronny – zrealizują go wspólnie naukowcy z Polski, Belgii-Flandrii oraz Szwajcarii. 10 zakwalifikowanych projektów dotyczy badań z grupy nauk humanistycznych, społecznych i o sztuce, 11 – badań z grupy nauk ścisłych i technicznych zaś 8 – z grupy nauk o życiu. Pięć projektów będzie realizowanych po polskiej stronie przez grupy podmiotów.

Lista projektów OPUS LAP (.pdf)

Listy rankingowe OPUS 26+LAP/Weave

Procedura LAP to standard oceny wniosków stosowany w europejskich instytucjach finansujących naukę. Ma ona ułatwić międzynarodowym zespołom badawczym ubieganie się o środki na realizację wspólnych projektów oraz usprawnić proces oceny wniosków przez instytucje finansujące badania. W przypadku gdy wniosek LAP jest składany do NCN, przechodzi on pełną procedurę oceny merytorycznej zgodnie z warunkami i kryteriami konkursu OPUS, dodatkowo eksperci oceniają dorobek kierowników zagranicznych zespołów, wykonanie przez nich innych projektów badawczych oraz sprawdzają, czy wkład wszystkich zespołów w realizację projektu jest zrównoważony i komplementarny.

Zagraniczne zespoły partnerskie występują równolegle o środki finansowe na realizację swoich części projektów do właściwych dla nich instytucji finansujących badania w ramach programu Weave, jednak wnioski te zgodnie z założeniami Lead Agency Procedure nie przechodzą w nich już oceny merytorycznej, a wynik oceny dokonanej przez ekspertów NCN jest zatwierdzany przez agencje partnerskie.

Prace polskich naukowców w zwycięskich projektach finansuje Narodowe Centrum Nauki, prace czeskich naukowców finansuje Czech Science Foundation (GAČR), na realizację austriackiej części projektów środki przekazuje Austrian Science Fund (FWF), prace badaczy z Belgii-Flandrii finansuje Research Foundation – Flanders (FWO), a finansowanie szwajcarskiej części projektów leży po stronie Swiss National Science Foundation.

W procesie zatwierdzania projektów rekomendowanych przez ekspertów NCN do finansowania w konkursie OPUS 26+LAP/Weave są jeszcze wnioski LAP obejmujące współpracę z partnerami z Luksemburga, Słowenii oraz Niemiec. Harmonogram ogłaszania wyników.

Listy rezerwowe

Wśród projektów LAP, które właśnie otrzymały granty, znajdują się także wnioski umieszczone przez zespoły ekspertów na listach rezerwowych. Ich sfinansowanie było możliwe dzięki przyznaniu NCN dodatkowych 200 milionów złotych w tym roku przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz podjęciu przez Radę NCN uchwał zwiększających m.in. budżet konkursu OPUS 26.

	Projekty polsko-austriackie		Projekty polsko-belgijskie		projekt polsko-szwajcarski	Projekt polsko-belgijsko-szwajcarski	Projekty polsko-czeskie		RAZEM
	lista podstawowa	lista rezerwowa	lista podstawowa	lista rezerwowa	lista podstawowa	lista rezerwowa	lista podstawowa	lista rezerwowa
Projekty zakwalifikowane	4	4	2	1	1	1	8	8	29
Wartość	5 114 794	6 129 282	2 753 271	1 222 562	2 377 650	795 286	14 564 339	9 388 227	42 345 411

Wysyłka decyzji

Decyzje dla wniosków zakwalifikowanych do finansowania w konkursie OPUS 26+LAP/Weave obejmujące współpracę dwustronną z udziałem zespołów z Austrii, Czech Belgii-Flandrii, Szwajcarii oraz współpracę trójstronną z udziałem zespołów z Belgii-Flandrii oraz Szwajcarii zostały wysłane 12 lipca.

Decyzje dyrektora Narodowego Centrum Nauki doręczane są wnioskodawcy w formie dokumentu elektronicznego na wskazany we wniosku adres elektroniczny. Zasady doręczania decyzji dyrektora NCN

W przypadku gdy wnioskodawcą jest podmiot, o którym mowa w art. 27 ust. 1-7 i 9 ustawy o NCN, decyzja dyrektora Narodowego Centrum Nauki będzie doręczana wyłącznie na wskazany we wniosku adres Elektronicznej Skrzynki Podawczej (ESP ePUAP). W przypadku gdy osoba fizyczna będąca wnioskodawcą wskaże we wniosku adres skrytki ePUAP decyzja będzie wysłana na ten adres. Jeżeli wnioskodawca będący osobą fizyczną nie wskaże adresu skrytki ePUAP doręczenie decyzji będzie realizowane poprzez wysłanie na podany we wniosku adres e-mail informacji z adresem elektronicznym, z którego można pobrać decyzję dyrektora Narodowego Centrum Nauki.

Decyzje dyrektora Narodowego Centrum Nauki dotyczące przyznania środków finansowych przekazywane są dodatkowo do wiadomości kierownika projektu, a w przypadku gdy wnioskodawcą jest osoba fizyczna również do podmiotu, wskazanego we wniosku jako podmiot realizujący.

W przypadku braku decyzji należy sprawdzić poprawność podanego we wniosku adresu elektronicznego (ESP, skrytki ePUAP, e-mail). W razie podania błędnego adresu należy skontaktować się z opiekunem wniosku podanym w systemie OSF.

Narodowe Centrum Nauki i Agencja Badań Medycznych planują nawiązanie współpracy dotyczącej konkursów organizowanych przez ABM. 4 lipca przedstawiciele obu instytucji spotkali się w Krakowie.

Agencja Badań Medycznych jest państwową agencją odpowiedzialną za rozwój badań w dziedzinie nauk medycznych i nauk o zdrowiu. Działa od pięciu lat. W trakcie organizowania najbliższych konkursów na finansowanie badań, chce skorzystać z wiedzy NCN, między innymi doświadczenia NCN w przeprowadzaniu takich konkursów oraz organizowaniu prac zespołu ekspertów.

Pierwsze spotkanie, na którym omawiano plany współpracy między NCN a ABM, odbyło się 4 lipca w Krakowie. Kolejne odbędzie się jeszcze w tym miesiącu w Warszawie.

– Wsparcie w zakresie organizacji paneli eksperckich przez koordynatorów z NCN pozwoli ujednolicić i wzmocnić system oceny wniosków grantowych ABM. Realizacja planowanego na grudzień konkursu na badania translacyjne będzie wymagała również rzetelnej i obiektywnej recenzji komponentów badań podstawowych. Zagraniczni recenzenci i eksperci NCN, doświadczeni w ocenie takich przedsięwzięć, będą nieocenionym wsparciem dla ABM. Liczymy, że konkurs ten pozwoli najlepszym zespołom badawczym przejść ze swoimi odkryciami drogę od laboratorium do łóżka pacjenta – mówi prof. Wojciech Fendler, który od lipca kieruje Agencją Badań Medycznych.

NCN od początku swego istnienia przyznało blisko 30 tysięcy grantów na łączną kwotę niemal 16 miliardów złotych. – Rolą Agencji Badań Medycznych jest wspieranie innowacji w ochronie zdrowia ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju niekomercyjnych badań klinicznych i eksperymentów badawczych. Współpraca NCN i ABM może w przyszłości pozwolić na realizację wspólnych inicjatyw oraz stworzenie optymalnego systemu prowadzenia badań podstawowych i eksperymentów badawczych w obszarze medycyny. Ważna jest również koordynacja wysiłków w celu zapewnieniu najwyższych standardów oceny i wyboru wniosków grantowych – komentuje prof. Krzysztof Jóźwiak, dyrektor NCN.

W spotkaniu w naszej siedzibie wzięli udział – ze strony ABM – prof. Wojciech Fendler, dr inż. Zuzanna Nowak-Życzyńska i Krzysztof Górski. NCN reprezentowali prof. Krzysztof Jóźwiak, prof. Anetta Undas, prof. Piotr Skarżyński, prof. Barbara Klajnert-Maculewicz, dr Marcin Liana i dr Anna Wiktor.

od lewej: prof. Wojciech Fendler, prof. Krzysztof Jóźwiak, prof. Anetta Undas, prof. Barbara Klajnert-Maculewicz, prof. Piotr Skarżyński

 

2 lipca w Warszawie rządy Polski i Niemiec przyjęły dokument, w którym zadeklarowały wolę pogłębiania bliskich stosunków w różnych obszarach życia społecznego i gospodarczego. W części dokumentu poświęconej nauce mowa jest o centrach Dioscuri – wspólnej inicjatywie NCN i Towarzystwa Maxa Plancka oraz naszej współpracy z organizacją DFG.

„Polsko niemiecki plan działania” to dokument przyjęty po konsultacjach międzyrządowych z udziałem m.in. premiera Donalda Tuska i kanclerza Niemiec Olafa Scholza, które odbyły się na początku tygodnia w Warszawie. Rządy obu krajów zadeklarowały współpracę m.in. w kwestiach gospodarczych, związanych z bezpieczeństwem oraz nauką i edukacją.

W części dokumentu dotyczącej nauki sygnatariusze podkreślili chęć „stworzenia silnych podstaw dla nauki, badań i innowacji przez wspólne inwestycje, aby zagwarantować dobrobyt, mocną pozycję konkurencyjną i suwerenność technologiczną Polski, Niemiec i Europy.”

W tej części wymienione są dwie inicjatywy organizowane przez NCN wspólnie z niemieckimi partnerami – Centra Dioscuri, prowadzone z Towarzystwem Maxa Plancka (MPG) oraz współpracę NCN z naszym niemieckim odpowiednikiem – Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG).

„Centra Dioscuri w Polsce (…) wyznaczają standardy doskonałości naukowej, promują migrację talentów w Europie („Brain circulation”) i poszerzają europejską przestrzeń badawczą (EPB). Chcemy, aby te centra stały się katalizatorami zacieśniania współpracy europejskiej” – napisano w dokumencie przyjętym przez oba rządy.

Przypomnijmy – program Dioscuri umożliwia wybitnym naukowcom prowadzenie badań na najwyższym światowym poziomie w polskich jednostkach naukowych. Do tej pory powstało osiem centrów – w instytutach Polskiej Akademii Nauk i na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wszyscy dotychczasowi laureaci, wybrani przez międzynarodowy komitet naukowy, to polscy młodzi naukowcy, którzy wrócili do kraju po latach pracy zagranicą. W kolejnych edycjach konkursu laureatami zostali:

• dr Aleksandra Pękowska i dr Grzegorz Sumara
• dr Paweł Dłotko, prof. Gracjan Michlewski oraz dr Bartłomiej Wacław
• dr Mikołaj Frączyk, dr Przemysław Nogły i dr Mateusz Sikora

Trwają intensywne starania o uruchomienie kolejnej edycji programu.

W „Polsko-niemieckim planie działania” z „zadowoleniem przyjęto także ożywioną współpracę” Deutsche Forschungsgemeinschaft i naszej agencji, wynikającą z udziału obu instytucji w wielostronnej europejskiej inicjatywie Weave. Wspomniano również o Polsko-Niemieckich Spotkaniach Naukowych, organizowanych cyklicznie przez NCN, DFG i Fundację na Rzecz Nauki Polskiej.

Informacja o konsultacjach międzyrządowych oraz pełny „Polsko-niemiecki plan działania” dostępne są na stronie KPRM.

Podcast NCN o Centrach Dioscuri

Minister Nauki ogłosił nabór kandydatów na członków Rady NCN. Rada składa się z 24 badaczek i badaczy, co 2 lata wymienia się połowa składu tego gremium. Zgłoszenia kandydatur można przesyłać do 5 sierpnia.

Rada NCN została powołana na podstawie ustawy z 30 kwietnia 2010 roku o Narodowym Centrum Nauki. Składa się z 24 osób, reprezentujących różne dyscypliny naukowe, które powoływane są na czteroletnie kadencje. Co dwa lata wymienia się połowa składu Rady.

2 lipca na stronie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego zostało opublikowane ogłoszenie o naborze kandydatów na członków Rady NCN, którzy rozpoczną pracę pod koniec roku.

Do podstawowych zadań Rady należy określanie priorytetowych obszarów badań podstawowych zgodne ze strategią rozwoju kraju, warunków przeprowadzania konkursów na projekty badawcze i wysokości środków na nie przeznaczonych, a także ogłaszanie konkursów na stypendia doktorskie i staże po uzyskaniu stopnia naukowego doktora. Rada wybiera również członków zespołów ekspertów oceniających wnioski o finansowanie projektów badawczych i ogłasza konkursy na stanowisko dyrektora NCN. 

Nabór kandydatów i kandydatek do Rady NCN potrwa do 5 sierpnia. Za ocenę formalną kandydatur i sporządzenie listy osób rekomendowanych do zasiadania w Radzie odpowiada Zespół Indentyfikujący, powołany przez Ministra Nauki. Członków Rady powołuje minister.

53 badaczek i badaczy zrealizuje działania naukowe dzięki finansowaniu z NCN. Przedstawiamy drugą listę rankingową w konkursie MINIATURA 8, dla wniosków złożonych w marcu.

MINIATURA to konkurs, w którym naukowcy ze stopniem doktora, pracujący w polskich jednostkach naukowych, mogą ubiegać się o finansowanie w wysokości od 5 do 50 tys. zł na realizację pojedynczego działania naukowego. W katalogu finansowanych działań znajdują się badania wstępne, pilotażowe, kwerendy, staże naukowe, wyjazdy badawcze oraz wyjazdy konsultacyjne.

Podstawowym celem konkursu jest finansowe wsparcie działania naukowego realizowanego przez naukowców, którzy nie mieli wcześniejszych doświadczeń w samodzielnym kierowaniu projektami badawczymi. Realizacja działania w ramach MINIATURY ma pomóc w przygotowaniu założeń projektu badawczego, o którego finansowanie będzie można następnie wnioskować w konkursie NCN, innych konkursach ogólnokrajowych lub międzynarodowych.

Osobą realizującą działanie naukowe mogą być badaczki lub badacze posiadający w swoim dorobku co najmniej jedną opublikowaną pracę lub co najmniej jedno dokonanie artystyczne lub artystyczno-naukowe, którzy uzyskali pierwszy stopień doktora nie wcześniej niż 1 stycznia 2012 r. Okres kwalifikowalności do konkursu może być przedłużony w przypadkach opisanych w regulaminie, np. o czas poświęcony na opiekę lub wychowywanie dzieci, czas przebywania na długoterminowych zasiłkach lub pobierania świadczeń w związku z niezdolnością do pracy.

53 pomysły na badania

Na drugiej liście rankingowej w konkursie MINIATURA 8 znalazły się 53 działania o całkowitej wartości 2 024 930 zł.

W grupie nauk humanistycznych, społecznych i o sztuce wśród działań zakwalifikowanych do finansowania znalazły się m.in. badania nad wpływem współczesnych uwarunkowań obserwowanych na rynku pracy na kształt życia zawodowego i prywatnego pracowników. Dr Katarzyna Woźniak-Jasińska z Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu zbada postawy, preferencje i prezenteizm pracowników w kontekście pracy hybrydowej. Dr Marcin Rojek z Uniwersytetu Łódzkiego dzięki finansowaniu w konkursie MINIATURA 8 przeprowadzi badania wstępne/pilotażowe dotyczące edukacyjnych właściwości coworkingu.

W grupie nauk ścisłych i technicznych naukowcy w całej Polsce będą zajmować się m.in. modelowaniem numerycznym wybranych zjawisk, badaniem własności materiałów oraz wykorzystywaniem nowoczesnych technik do wytworzenia substancji do specyficznych zastosowań. Dr inż. Sylwia Baluta z Politechniki Wrocławskiej zrealizuje wyjazd badawczy dotyczący nowatorskiego podejścia do otrzymywania stabilnych biosensorów z wykorzystaniem immobilizacji lakazy za pomocą plazmy. Dr Sebastian Jurczyk z Sieci Badawczej Łukasiewicz – Instytutu Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników zrealizuje działanie mające na celu badanie i ocenę efektywności procesu modyfikacji wybranych poliestrów biodegradowalnych metodą reaktywnego wytłaczania w celu poprawy ich właściwości fizykochemicznych.

W grupie nauk o życiu wśród działań zakwalifikowanych do finansowania znalazły się w większości takie, które stawiają zdrowie człowieka w centrum zainteresowania, ale także te podejmujące tematykę zdrowia zwierząt lub procesów występujących w świecie roślin. Dr Jakub Kryściak z Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu zbada wpływ specyficznego treningu piłkarskiego na zmęczenie nerwowo-mięśniowe oraz homeostazę kwasowo-zasadową u młodych piłkarzy nożnych. Z kolei dr inż. Luiza Tymińska-Czabańska z Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie zrealizuje działanie dotyczące zastosowania georadaru ze skanerem 3D do pomiarów zmienności systemów korzeniowych sosny zwyczajnej.

Wszystkie działania zakwalifikowane do finansowania w ramach listy rankingowej nr 2 w konkursie MINIATURA 8

Lista rankingowa nr 2 w konkursie MINIATURA 8 w .pdf

Finansowanie w grupach nauk:

• nauki humanistyczne, społeczne i o sztuce: 18 działań o wartości 435 998 zł
• nauki ścisłe i techniczne: 20 działań o wartości 901 120 zł
• nauki o życiu: 15 działań o wartości 687 812 zł

Nabór wniosków w MINIATURA 8 trwa

Nabór wniosków w konkursie MINIATURA 8 został otwarty 1 lutego i potrwa do 31 lipca 2024 r. do godz. 16:00. Procedura oceny w przypadku MINIATURY różni się od pozostałych konkursów NCN na projekty badawcze – wnioski nie czekają na uruchomienie procedury do zakończenia naboru, a są oceniane w miarę ich wpływu do NCN, przez ekspertów będących członkami zespołu oceniającego w konkursie MINIATURA 8. Ocena merytoryczna jest jednoetapowa, a wyniki są publikowane raz w miesiącu, dla wniosków złożonych w konkretnym miesiącu naboru.

Budżet konkursu MINIATURA 8 ustalony przez Radę NCN to 20 milionów złotych. Nabór może zostać wstrzymany, jeżeli łączna kwota wnioskowanych nakładów przekroczy 40 milionów złotych.

Przypominamy, że środki przeznaczone na realizację działań naukowych w konkursie MINIATURA 8 są dzielone proporcjonalnie do liczby miesięcy, w których prowadzony jest nabór wniosków. Jednym z warunków finansowania wniosku w konkursie jest to, że musi się on zmieścić się w puli dostępnych środków na dany miesiąc.

Wysyłka decyzji

26 czerwca 2024 r. zostały wysłane decyzje pozytywne oraz negatywne dla wniosków złożonych w konkursie MINIATURA 8 w marcu br. Uzasadnienia dostępne są w systemie OSF. Prosimy o sprawdzenie statusu wniosku w systemie OSF.

Przypominamy, że decyzje wysłane są do wnioskodawcy w formie elektronicznej na wskazany we wniosku adres Elektronicznej Skrzynki Podawczej (ESP ePUAP). W przypadku braku decyzji, należy sprawdzić poprawność adresu ESP podanego we wniosku. Jeżeli podano błędny adres należy skontaktować się z opiekunem wniosku podanym w systemie OSF.

Czy Polska potrzebuje komputera kwantowego? Czym są w ogóle technologie kwantowe? Jaki jest wkład naukowców pracujących w polskich ośrodkach w tę dziedzinę? O tym rozmawiamy w kolejnym odcinku podcastu NCN.

Gośćmi nagrania są Sylwia Kostka z Narodowego Centrum Nauki, koordynatorka sieci QuantERA i prof. Konrad Banaszek, fizyk, autor licznych prac i patentów z zakresu technologii kwantowych, koordynator naukowy sieci QuantERA.

Naukowcy przewidują, że w perspektywie kilkunastu lat technologie kwantowe znacząco wpłyną na naszą rzeczywistość. Diagnostyka medyczna będzie szybsza i bardziej precyzyjna, bezpieczeństwo danych w sieci nieporównywalnie większe, powstaną nowe materiały o rewolucyjnych właściwościach. Do szerszej wyobraźni najbardziej przemawia jednak wizja komputera kwantowego.

Kilka miesięcy temu odbyła się nawet żywa publiczna dyskusja, gdy jeden z ośrodków naukowych chciał taki komputer kupić. Czy Polska potrzebuje komputera kwantowego? Na tak postawione pytanie prof. Konrad Banaszek odpowiada, że urządzenia, które są dostępne na rynku, są bardzo niedoskonałe i „szumią”. Zwraca uwagę, że wyobrażenia dotyczące rozwoju tych komputerów są często nieporozumieniem. – Błędne jest wyobrażenie,  że komputer kwantowy to jest taki zwykły komputer, tylko działa szybciej i różnego rodzaju problemy, zagadnienia obliczeniowe, rozwiązuje szybciej niż komputery domowe czy wyspecjalizowane urządzenia, które są instalowane w centrach obliczeniowych – mówi. Podkreśla, że komputery kwantowe dostępne w tej chwili, to przede wszystkim narzędzia badawcze do rozwijania algorytmów kwantowych. – Jesteśmy na etapie poszukiwania praktycznych problemów, do których rozwiązania komputery kwantowe mogłyby się przydać – dodaje naukowiec.

W tym odcinku podcastu NCN rozmawiamy także o tym, czym w ogóle są technologie kwantowe i o badaniach naukowych, które prowadzone są w polskich ośrodkach. – Jesteśmy równorzędnym partnerem dla czołowych zespołów na świecie, nie mam co do tego żadnej wątpliwości – podkreśla prof. Banaszek.

Fundamentalne prace na temat splątania kwantowego powstały w latach 90. ubiegłego stulecia na Uniwersytecie Gdańskim. Prof. Ryszard Horodecki wraz ze współpracownikami stworzył tu ośrodek, który stał się światowym centrum badań w dziedzinie informatyki kwantowej. Instytucje naukowe z Warszawy i Krakowa mają długie tradycje w zakresie optyki kwantowej, z której wyrasta większość obecnych badań dotyczących nowych sposobów komunikacji, detekcji, metrologii i obrazowania. Naukowcy z UMK w Toruniu pracują w Krajowym Laboratorium FAMO nad nową generacją optycznych zegarów atomowych, najdoskonalszych urządzeń pomiaru czasu na świecie, które mogą być wykorzystywane w geodezji i nawigacji. Zajmują się też innymi zastosowaniami metrologii kwantowej.

Obok prac teoretycznych przybywa również wyników eksperymentalnych. Polska jest też koordynatorem największej europejskiej sieci finansującej badania w zakresie technologii kwantowych – programu QuantERA. Program, koordynowany przez NCN, łączy 41 agencji finansujących badania z 31 krajów. – Sieć została stworzona w Polsce właśnie dlatego, że doskonałą bazą, na której budowaliśmy, były kontakty międzynarodowe fizyków kwantowych, polskiego środowiska naukowego. Wiedzieliśmy, że odpowiedź badaczek i badaczy na ten program będzie bardzo dobra – mówi Sylwia Kostka.

Goście odcinka podkreślają, że to, czego w tej chwili najbardziej brakuje polskiemu środowisku kwantowemu, to strategia rozwoju tych technologii. Mają nadzieję, że – podobnie jak w innych krajach europejskich – pojawi się odpowiednia wola polityczna i dokument zostanie przyjęty w najbliższym czasie. Odbyły się już pierwsze rozmowy w tej sprawie w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Rozmowę prowadzi Anna Korzekwa-Józefowicz.

Nagranie jest dostępne w Spotify i Apple Podcast.

Apple Podcast

YouTube

Dr Maciej Starostka z Politechniki Gdańskiej wraz z naukowcami z Niemiec zrealizuje projekt badawczy dzięki finansowaniu z programu Weave-UNISONO. Polski zespół otrzyma niemal 455 tys. zł.

„Teoria Morse’a w analizie, układach dynamicznych i geometrii” to tytuł nagrodzonego projektu. Kierownikiem polskiego zespołu realizującego jest dr Maciej Starostka, matematyk z Politechniki Gdańskiej, a partnerem zagranicznym zespół pod kierownictwem Jun. Prof. Dr. Luca Asselle z Ruhr-Universität Bochum.

Teoria Morse’a to teoria matematyczna, która opisuje rozkłady rozmaitości różniczkowych na prostsze fragmenty. Jej metody są wykorzystywane w badaniu równań różniczkowych, które dopuszczają sformułowanie wariacyjne. Naukowcy w projekcie będą pracować na tej teorii, m.in. opracowywać teorię homologii Morse’a dla abstrakcyjnej klasy funkcjonałów na rozmaitościach Banacha, a także dla konkretnych klas funkcjonałów. Projekt będzie kontynuacją rozpoczętych już badań, finansowanych wcześniej w projekcie BEETHOVEN „Teoria Morse’a w układach hamiltonowskich”.

Projekt był oceniany przez Deutsche Forschungsgemeinschaft (DFG) jako agencję wiodącą w ramach konkursu Weave-UNISONO. Narodowe Centrum Nauki zaakceptowało wyniki oceny i przyznało finansowanie dla polskiego zespołu.

Program Weave-UNISONO

Konkurs Weave-UNISONO to efekt wielostronnej współpracy między instytucjami finansującymi badania naukowe, skupionymi w stowarzyszeniu Science Europe. Został ogłoszony w celu uproszczenia procedur składania i selekcji projektów badawczych we wszystkich dyscyplinach nauki, angażujących badaczy z dwóch lub trzech krajów europejskich.

Wyłanianie laureatów opiera się na procedurze agencji wiodącej – Lead Agency Procedure (LAP), w myśl której tylko jedna z instytucji partnerskich odpowiedzialna jest za pełną ocenę merytoryczną wniosku, a pozostali partnerzy akceptują wyniki tej oceny.

W ramach programu Weave partnerskie zespoły badawcze składają wnioski o finansowanie równolegle do lead agency oraz do właściwych dla siebie instytucji w programie. Wspólny projekt musi zawierać spójne plany badań, wyraźnie ukazujące wartość dodaną współpracy międzynarodowej.

Konkurs Weave-UNISONO jest otwarty w trybie ciągłym. Zachęcamy zespoły pragnące podjąć współpracę z partnerami z Austrii, Czech, Słowenii, Szwajcarii, Niemiec, Luksemburga oraz Belgii-Flandrii do zapoznania się z treścią ogłoszenia konkursowego i składania wniosków.

Naukowcy pracujący w ramach w projektu OGLE (Optical Gravitational Lensing Experiment) podsumowali kilkudziesięcioletnie badania nad ciemną materią, w szczególności masywnymi pierwotnymi czarnymi dziurami. Dwie publikacje opisujące wyniki tych badań ukazały się jednocześnie w prestiżowych czasopismach naukowych, w tym w głównym magazynie „Nature”. Badania były finansowane przez NCN. Noc nad Obserwatorium Las Campanas w Chile. Stacja obserwacyjna projektu OGLE oraz Wielki i Mały Obłok Magellana. Autor: Krzysztof Ulaczyk

Jedną z największych zagadek współczesnej astronomii jest wyjaśnienie pochodzenia czarnych dziur odkrywanych przez detektory fal grawitacyjnych, LIGO i Virgo. Jedna z hipotez postuluje, że te obiekty powstały w bardzo młodym Wszechświecie i, oprócz emisji fal grawitacyjnych, mogą tworzyć zagadkową ciemną materię wypełniającą kosmos. Zespół naukowców pracujących w ramach projektu OGLE prowadzonego w Obserwatorium Astronomicznym UW ogłosił wyniki dwudziestoletnich obserwacji wskazujących, iż takie czarne dziury mogą stanowić zaledwie znikomy procent ciemnej materii.  

Obserwacje astronomiczne wskazują, że zwyczajna materia, którą możemy dotknąć lub zobaczyć, stanowi zaledwie 5% całkowitej masy i energii całego Wszechświata. W Drodze Mlecznej, na 1 kg materii zawartej w gwiazdach przypada 15 kg “ciemnej materii”, nieświecącej i oddziaływującej wyłącznie za pośrednictwem grawitacji.

Jedna z największych zagadek astronomii

– Natura ciemnej materii pozostaje wielką zagadką. Większość naukowców uważa, że składa się ona z nieznanych cząstek elementarnych – mówi dr Przemysław Mróz z Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego, pierwszy autor publikacji w „Nature” i „Astrophysical Journal Supplement Series”. Problem w tym, że pomimo wielu dekad wysiłków, żaden eksperyment, na czele z eksperymentami prowadzonymi za pomocą Wielkiego Zderzacza Hadronów, nie doprowadziły do odkrycia nowych cząstek, które mogłyby tworzyć ciemną materię.

Od 2015 roku, gdy dokonano pierwszej bezpośredniej obserwacji fal grawitacyjnych pochodzących od pary łączących się czarnych dziur, detektory LIGO i Virgo odkryły ponad 90 kolejnych takich zjawisk. Zauważono, że czarne dziury znajdowane za pomocą fal grawitacyjnych są znacznie bardziej masywne (typowo 20–100 mas Słońca) niż te znane wcześniej w Drodze Mlecznej (typowo 5–20 mas Słońca).

– Wyjaśnienie dlaczego te dwie populacje czarnych dziur tak bardzo się różnią jest jedną z największych zagadek współczesnej astronomii – mówi dr Mróz.

W jednym z możliwych rozwiązań tej zagadki, zasugerowano, że detektory fal grawitacyjnych znajdują tzw. pierwotne czarne dziury (primordial black holes), które mogłyby powstać na bardzo wczesnych etapach ewolucji Wszechświata. Istnienie pierwotnych czarnych dziur zostało zapostulowane ponad pół wieku temu przez słynnego brytyjskiego fizyka-teoretyka Stephena Hawkinga i, niezależnie, radzieckiego fizyka Jakowa Zeldowicza.

– Wiemy, że młody Wszechświat nie był idealnie gładki – niewielkie fluktuacje gęstości dały początek obecnym galaktykom i gromadom galaktyk – tłumaczy dr Mróz. Podobne fluktuacje gęstości, jeżeli miałyby dostatecznie dużą amplitudę, mogłyby się zapaść pod własnym ciężarem i utworzyć czarne dziury.

Co więcej, od odkrycia fal grawitacyjnych, coraz częściej spekuluje się, że takie czarne dziury mogłyby potencjalnie odpowiadać za dużą część, jeśli nie całość, ciemnej materii we Wszechświecie.

Mikrosoczewkowanie grawitacyjne

Zjawisko mikrosoczewkowania grawitacyjnego spowodowane przez czarną dziurę. Autor: J. Skowron / OGLE Na szczęście hipotezę tę można zweryfikować za pomocą obserwacji astronomicznych. Wiemy, że duże ilości ciemnej materii znajdują się również w naszej Drodze Mlecznej. Jeżeli więc założymy, że ciemna materia składa się z masywnych czarnych dziur, powinniśmy je wykrywać w naszym najbliższym kosmicznym otoczeniu. Tylko jak to zrobić, skoro czarne dziury nie świecą?

Z pomocą przychodzi ogólna teoria względności, sformułowana po raz pierwszy przez Alberta Einsteina, która przewiduje, że światło odległych gwiazd może być ugięte w polu grawitacyjnym masywnych obiektów. To tak zwane zjawisko mikrosoczewkowania grawitacyjnego.

– Mikrosoczewkowanie zachodzi, jeżeli trzy obiekty – obserwator, źródło światła i obiekt-soczewka – ustawią się niemal dokładnie w jednej linii w przestrzeni – mówi prof. Andrzej Udalski, lider projektu OGLE. Światło źródła może zostać ugięte i znacznie wzmocnione, obserwujemy jego tymczasowe pojaśnienie.

Czas trwania pojaśnienia zależy od masy soczewkującego obiektu, im większa masa, tym dłuższe zjawiska mikrosoczewkowania. W przypadku gwiazd o masie Słońca pojaśnienia trwają zwykle kilka miesięcy, w przypadku czarnych dziur stukrotnie większych niż Słońce – powinny trwać nawet kilka lat.

Sam pomysł zastosowania zjawisk mikrosoczewkowania do badania ciemnej materii nie jest nowy. Po raz pierwszy zaproponował to w latach 80. XX w. słynny polski astrofizyk, prof. Bohdan Paczyński. Jego pomysł stał się inspiracją do powstania w latach 90. trzech eksperymentów badających mikrosoczewkowanie – polskiego projektu OGLE, amerykańskiego MACHO i francuskiego EROS. Wyniki otrzymane w pierwszych fazach projektu OGLE, MACHO i EROS wskazywały, że czarne dziury o masach mniejszych niż jedna masa Słońca mogą tworzyć co najwyżej 10% ciemnej materii. Obserwacje te nie były jednak czułe na najdłuższe zjawiska mikrosoczewkowania, trwające po kilka lat, a więc na potencjalne masywne czarne dziury, takie jak odkrywa się obecnie za pomocą fal grawitacyjnych.

W najnowszej publikacji w Astrophysical Journal Supplement astronomowie z projektu OGLE prezentują niemal dwudziestoletnie obserwacje około 80 milionów gwiazd znajdujących się w sąsiedniej galaktyce, zwanej Wielkim Obłokiem Magellana i analizują występowanie zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego w tym kierunku. Dane pochodzą z trzeciej i czwartej fazy projektu OGLE i zostały zebrane w latach 2001-2020.

– To najdłuższy, największy i najdokładniejszy ciąg czasowy obserwacji fotometrycznych Wielkiego Obłoku Magellana zebranych w historii współczesnej astronomii – mówi prof. Udalski.

13 stosunkowo krótkich zjawisk Porównanie oczekiwanej i rzeczywistej liczby zjawisk mikrosoczewkowania obserwowanych w kierunku Wielkiego Obłoku Magellana. Autor: J. Skowron / OGLE

W równoległej pracy opublikowanej w tygodniku „Nature” przedstawione są astrofizyczne konsekwencje uzyskanych rezultatów tych unikalnych obserwacji.

– Gdyby cała ciemna materia składała się z czarnych dziur o masie 10 mas Słońca, powinniśmy byli wykryć łącznie 258 zjawisk mikrosoczewkowania – mówi dr Mróz. W przypadku czarnych dziur o masie 100 mas Słońca – 99 zjawisk, 1000 mas Słońca – 27 zjawisk.

Tymczasem astronomowie znaleźli w danych OGLE „zaledwie” 13 zjawisk mikrosoczewkowania. Co więcej, większość z nich była stosunkowo krótka, trwała mniej niż 100 dni. Ich szczegółowa analiza wykazała, że wszystkie mogły być spowodowane przez zwykłe gwiazdy w dysku Drogi Mlecznej lub w samym Wielkim Obłoku Magellana, a nie czarne dziury.

– Wskazuje to, że masywne czarne dziury mogą stanowić co najwyżej niewielki ułamek ciemnej materii – podsumowuje dr Mróz.

Rzeczywiście, szczegółowe obliczenia pokazują, że czarne dziury o masie 10 mas Słońca mogą stanowić co najwyżej 1,2% ciemnej materii, 100 mas Słońca – 3,0% ciemnej materii, 1000 mas Słońca – 11% ciemnej materii.

– Nasze obserwacje dowodzą więc, że pierwotne czarne dziury nie mogą jednocześnie być źródłami fal grawitacyjnych i tworzyć znaczącej części ciemnej materii – mówi prof. Udalski.

Znacznie bardziej prawdopodobne są więc inne wyjaśnienia dużych mas czarnych dziur odkrywanych przez LIGO i Virgo. Jedna z takich hipotez zakłada, że powstały one w wyniku ewolucji masywnych gwiazd o niskiej zawartości ciężkich pierwiastków. Według innej, masywne czarne dziury powstały w wyniku łączenia się mniejszych obiektów w obszarach gęstych w gwiazdy (jak na przykład gromady kuliste).

„Opus magnum”

– Opublikowane prace to podsumowanie ponad 30-letnich działań projektu OGLE w zakresie badań ciemnej materii, której poszukiwanie było jednym z podstawowych motorów jego powstania – podsumowuje prof. Udalski. Niewątpliwie prezentowane właśnie wyniki to nasz „opus magnum” i wejdzie on na długie lata do podręczników astronomii – dodaje.

W ramach projektu OGLE, który jest jednym z największych współczesnych przeglądów nieba, prowadzone są regularne obserwacje fotometryczne od ponad 32 lat. Jednym z pierwszych celów naukowych przeglądu OGLE było odkrycie i badanie zjawisk mikrosoczewkowania grawitacyjnego. Obecnie prowadzone badania dotyczą bardzo wielu dziedzin współczesnej astrofizyki – poszukiwania planet pozasłonecznych, badania struktury i ewolucji Drogi Mlecznej i sąsiednich galaktyk, gwiazd zmiennych, kwazarów, zjawisk przejściowych (gwiazd nowych, supernowych).

Publikacje podsumowujące obserwacje Wielkiego Obłoku Magellana przez projekt OGLE ukazały się 24 czerwca – jednocześnie w tygodniku „Nature”:

„No massive black holes in the Milky Way halo”, Przemek Mróz, Andrzej Udalski, Michał K. Szymański, Igor Soszyński, Łukasz Wyrzykowski, Paweł Pietrukowicz, Szymon Kozłowski, Radosław Poleski, Jan Skowron, Dorota Skowron, Krzysztof Ulaczyk, Mariusz Gromadzki, Krzysztof Rybicki, Patryk Iwanek, Marcin Wrona i Milena Ratajczak, 2024, Nature, DOI:10.1038/s41586-024-07704-6

oraz w Astrophysical Journal Supplement Series, DOI:10.3847/1538-4365/ad452e

Oferta konkursowa NCN, karencja nakładana na kierownika projektu, program mentoringowy – m.in. o tych zagadnieniach dyskutowała w ostatnich miesiącach Rada NCN. O pracach Rady pisze prof. Alicja Kazek-Kęsik.

Zapiski z Rady to cykl tekstów ukazujących się na stronie „Forum Akademickiego”, w którym członkowie Rady NCN, przybliżają prace tego gremium.

W drugim odcinku serii prof. Alicja Kazek-Kęsik relacjonuje, że jednym z powracających w tematów jest kwestia karencji nakładanej na kierownika projektu. Zgodnie z obowiązującymi zasadami kierownik, którego wniosek nie został skierowany do oceny merytorycznej w drugim etapie, musi przeczekać jedną edycję konkursu, by móc ponownie złożyć swój projekt. To rozwiązanie ma umożliwić wnioskodawcy zapoznanie się z treścią recenzji i wprowadzenie ewentualnych zmian we wniosku. Ma także służyć ograniczeniu kosztów agencji związanych z procedowaniem wniosków słabszych.

Prof. Kazek-Kęsik zwraca jednak uwagę, że poziom wniosków bardzo się zmienił w ostatnim czasie, potrzebę złagodzenia restrykcji sygnalizują także badaczki i badacze, dlatego Rada rozważa zmiany zasad dotyczących karencji. – Coraz częściej zdarza się, że wnioski złożone w pierwszym etapie są oceniane bardzo dobrze lub dobrze, liczba takich jest znacznie wyższa niż kiedyś, a do drugiego etapu trafiają nierzadko jedynie wyróżniające się. (…) Wątpliwości ze strony środowiska są więc uzasadnione – pisze członkini Rady NCN.

W artykule przeczytamy również o dyskusjach Rady NCN dotyczących innych ograniczeń w ubieganiu się o grant, oferty konkursowej i programu monitoringowego w konkursie MINIATURA.

Zapiski z Rady: karencja, oferta, mentoring, „Forum Akademickie”, 20 czerwca

Prof. Karol Życzkowski otrzymał prestiżowy grant ERC Advanced na realizację badań z obszaru mechaniki kwantowej. To trzynaste takie wyróżnienie otrzymane przez naukowców pracujących w Polsce.

Prof. Karol Życzkowski z Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego otrzymał finansowanie na projekt pt. Typical and Atypical structures in quantum theory (TAtypic) w wysokości 2,25 mln zł. Jego badania dotyczą mechaniki kwantowej, a w szczególności struktur, które mogą być istotne dla rozwoju teorii informacji kwantowej oraz technologii kwantowych. Głównym celem projektu jest zbadanie własności typowych stanów i kanałów kwantowych, a także identyfikacja wyróżnionych struktur o ekstremalnych własnościach, przydatnych do przetwarzania informacji kwantowej.

ERC Advanced Grant to konkurs, w którym doświadczeni naukowcy o uznanym dorobku, mający na koncie sukcesy naukowe oraz doświadczenie w kierowaniu zespołem, mogli ubiegać się o finansowanie w wysokości do 2,5 mln euro na ambitne projekty badawcze trwające do 5 lat. Pierwsze rozstrzygnięcia w konkursie ERC Advanced Grant 2023 zapadły w kwietniu. Prof. Życzkowski otrzymał teraz finansowanie w edycji 2023 dzięki decyzji Europejskiej Rady ds. Badań o przeznaczeniu dodatkowych środków w konkursie na sfinansowanie jego projektu.

Karol Życzkowski jest profesorem w Instytucie Fizyki Teoretycznej Uniwersytetu Jagiellońskiego, pracuje także w Centrum Fizyki Teoretycznej Polskiej Akademii Nauk, obecnie pełni funkcję prezesa Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. O jego osiągnięciach naukowych można przeczytać na stronie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Naukowiec jest także wielokrotnym laureatem grantów NCN, m.in. we współpracy z naukowcami z Portugalii, Słowenii, Niemiec i Norwegii realizuje obecnie projekt DQUANT – Obliczenia kwantowe i chaos z dysypacją, dzięki grantowi otrzymanemu w konkursie międzynarodowym QuantERA Call 2021.